Mér er gert að læknisráði að fást sem minnst við neitt vitrænt.
Mig hefur lengi langað til að hrekja nokkrar staðreyndavillur í fræðigrein og er nokkuð viss um að það er ekki margt vitrænt við greinina og mér því óhætt.
Þegar kemur að uppslætti fjölmiðils á innihaldi greinarinnar er vitrænan enn minni.
Lagó.
Fyrir nokkru birtist frétt á vef RUV með fyrirsögninni: „Háværar hugmyndir um nasískar mannkynbætur á Íslandi“. Sá miðill sem þarf á svo ódýrri smellubeitufyrirsögn að halda til að næla sér í trúgjarna lesendur á með réttu skilið að kennast við sorp. Hvað hugsar eiginlega ritstjórnin? Hvað getum við sett yfir þetta, ha? Nasisma! Auðvitað! Það selur alltaf, við erum ekki bundin við sannleika og hlutlægni heldur lestrarmælingar, guð blessi þær og þær eru æðsta gildið af öllum gildum — og eru þær ekki hlutverk okkar í lögum, ha? Pössum okkur svo að láta aðeins eitt sjónarmið birtast, ekki fleiri, og spyrjum engra krítískra spurninga, kokgleypum bara allt og sensjasjónalíserum svo fyrir sauðsvartan almúgann.
Umfjöllunarefnið er grein eftir Þorstein Vilhjálmsson í tímaritinu Sögu. Greinin heitir: Betra fólk. Tengsl takmarkana barneigna og mannkynbóta í íslenskri orðræðu 1923-1938. Greinarhöfundur lýkur viðtalinu á orðunum:
Það má kannski segja Íslandi til happs að [Vilmundur Jónsson landlæknir] var á skandinavísku línunni en ekki nasísku línunni, ólíkt til dæmis kollega sínum Guðmundi Hannessyni. […] Manni hrýs dálítið hugur við tilhugsunina ef Guðmundur Hannesson en ekki Vilmundur Jónsson hefði verið landlæknir á þessum tíma. Ég veit nú ekki hvort Guðmundur hafi nú eitthvað sóst eftir því en […] þá hefðum við hugsanlega verið í þó nokkuð annarri stöðu en við erum í dag.
Það er mennskt að skjátlast. Það er virðingarvert að verða á í messunni, engin önnur leið er að sannkallaðri þekkingu, ekki síst ef maður lærir nokkuð af því. Hitt má heita dálítið magnað að auðnast ekki að koma út úr sér heilli setningu án þess að hún innihaldi neyðarlega staðreyndavillu um efni sem maður stígur fram undir þeim formerkjum að hafa viðað að sér mikilli sérfræðiþekkingu um.
Greinarhöfundi hrýs hugur við þá tilhugsun að Guðmundur Hannesson hefði verið landlæknir. Þá væri íslensk þjóð í þó nokkuð annarri stöðu en tilfellið er í dag. Skiljanlega, og það væntanlega nokkuð nasískri stöðu, fyrst Guðmundur Hannesson var á nasísku línunni, eins og greinarhöfundur segir fullum fetum og án varnagla.
Vandinn er sá að Guðmundur Hannesson var landlæknir Íslands. Því er hrein lokleysa að búa til hliðstæðan veruleika þar sem Guðmundur hefði verið landlæknir, hann var landlæknir í veruleikanum, svo einfalt er það. Því er alveg óhætt að hrjósa ekki lengur hugur við uppdiktuðum veruleika fyrst hann er raunverulegur, maður vissi bara ekki betur. Þorsteinn fer einfaldlega rangt með. Guðmundur sat stutt í því embætti, í eitt ár í afleysingum, og verður hver að meta fyrir sig hver staða Íslands er í dag og af hverju — og svarið kynni að reynast flókið fremur en einfalt. Hann var annars héraðslæknir Reykjavíkur og síðar prófessor við háskólann og hefur ekki sóst eftir því að vera landlæknir, eins og greinarhöfundi hefði verið í lófa lagið að komast að með rannsóknum.
Hængurinn á fyrri hluta tilvitnunarinnar er aftur á móti sá að Guðmundur Hannesson var ekki „á nasísku línunni“ eins og höfundur segir hiklaust og með umtalsverðri vandlætingu. Fátt gæti látið fjær sanni. Það eru hreinræktuð byrjendamistök að rugla saman mannkynbótastefnu og nasisma og hið síðarnefnda, nasismi, var alls ekki orðið til þegar Guðmundur Hannesson lagði stund á rannsóknir í anda mannkynbótastefnu, eins og menntamenn um gervallan hinn vestræna heim gerðu á sínum tíma, í Frakklandi, Bretlandi, Bandaríkjunum, á Norðurlöndunum og það hét sósíalísk mannkynbótastefna í Sovétríkjunum. Og þótt leitað væri til mannræktunar í Pólýnesíu til forna eða Japan í stríðinu og afstöðu þeirra til Kínverja, verklega í framkvæmd í Weixan.
Hvernig fór Guðmundur að því að aðhyllast pólitíska stefnu sem var ekki orðin til þegar hann stundaði rannsóknir sínar? Einfalt: Hann aðhylltist aldrei nasisma, hvorki fyrr né síðar.
Allt sem greinarhöfundur segir hér er í meira lagi brogað, svo ekki sé meira sagt. Megnið af grein hans byggir á bók Unnar B. Karlsdóttur um mannkynbætur en Unnur gengur þó hvergi nándar nærri eins langt í ályktunar- og túlkunargleði og Þorsteinn. Sem þó er öllu spaklegri í grein en viðtali. Hann játar í sömu andrá og hann fordæmir Guðmund Hannesson, ranglega og að lítt rannsökuðu máli, að Vilmundur Jónsson hafi grundvallað stefnu sína á mannkynbótahugmyndum. Jafn skemmtilegur karakter og Vilmundur var er enda ekki stætt á að afneita því að allt sem teljast má í ætt við mannkynbætur í lögum á þessum tíma er komið frá Vilmundi, og það er umtalsvert. Það segir maður ef maður vill tala satt en ekki brogað.
Fór hún annars eitthvert burt, mannkynbótastefnan, þótt hún kallist öðrum nöfnum í dag?
***
Guðmundur Hannesson var fyrsti læknirinn á Íslandi sem neitaði að taka við greiðslu af fátæku fólki en eigi að síður munar greinarhöfund ekki um að útmála hann sem uppfullan af stéttahroka og fyrirlitningu á hinum fátæku. Greinarhöfundur dregur með fáum vel völdum og dólgslegum dráttum upp svipmynd af lækni sem er hranalegur við sjúkling, konu þar að auki, konu sem rýkur svo burt „í fússi“ — en ekkert tilefni er til að draga slíka ályktun af þeirri senu sem valin er til myndbirtingarinnar, fremur en ástæða er til að tefla Katrínu Thoroddsen lækni (dóttur Theodóru, vinkonu Guðmundar) fram til höfuðs Guðmundi. Svo er spurning hvert maður er eiginlega kominn þegar maður býr til andstæðukerfi úr Guðmundi og Vilmundi landlækni, sem þó er viðurkennt fullum fetum og með semingi að sé maðurinn á bakvið mannkynbótaaðgerðir í hellbrigðiskerfinu?
Höfundur byrjar grein sína á tilvitnun sem hann lætur verða að allsherjar tákngervingi þeirrar sögu sem hann vill segja. Tilvitnunin er í Guðmund Hannesson í Læknablaðinu og er ærið umhugsunarefni hvernig skærunum er beitt. Greinarhöfundur tekur tilvitnunina úr samhengi en sleppir orðunum á næstu blaðsíðu, sem hefðu leitt til öndverðrar niðurstöðu en hann vill, og útmálar Guðmund sem karlrembu, enda öllu góðu fólki ljóst hvernig karlmenn voru hér í denn, og óþarfi að velta því fyrir sér neitt frekar, hvað þá lesa sér til um hugmyndaheim læknisins, pólitík og afstöðu til jafnréttismála, nálgast efnið af fræðilegri hlutlægni.
Það er nokkuð ljóst að greinarhöfundur hefur enga af bókum Guðmundar lesið og ekki nema brotabrot af blaðagreinum.
Hér er tilvitnunin í Guðmund úr Læknablaðinu:
Eitt sinn leitaði til mín fátæk kona, sem átt hafði barn á hverju ári og spurði mig hversu hún gæti komist hjá þessum tíðu barneignum, sem hún væri varla maður fyrir og efnahagurinn í raun réttri leyfði alls ekki. Að öðru leyti var hjónaband hennar hið besta. Að vísu sýndist mér konan hafa rétt að mæla og að nauðsyn bæri til þess, að takmarka barnkomuna, eftir því sem ástæður voru, en gott ráð hafði eg þó ekki á hraðbergi, sem k o n a n gæti notað án vitundar mannsins og bað hana því að láta mann sinn tala við mig. Eg sá, að henni geðjaðist ekki að þessu ráði, enda kom maður hennar aldrei.
Þarna liggur hundurinn grafinn. Öllu skiptir hvar maður þegir og hvar maður segir. Með því að sleppa framhaldi þessa texta má láta hann tákna hvað sem manni sýnist, menntahroka fremur en einlæga játningu á mistökum, nasisma ef þannig liggur á manni, yfirlæti og fruntaskap við konur, ef manni hentar, bara svona út í loftið. Þá er líka algerlega ljóst að greinarhöfundur hefur ekki lesið bók Guðmundar Út úr ógöngunum og pólitískar vangaveltur hans um möguleika lýðræðis og hættuna sem að því steðjaði hvarvetna á milli stríða með uppgangi alræðisafla. Þar leggur Guðmundur Hannesson til að það væri tilraunarinnar virði að prófa, þó ekki væri nema í stöku kjördæmum í fyrstu, að aðeins konur hefðu kosningarétt en ekki karlar, í ljósi þess að konur séu skynugri verur en karlar. Hann bjóst ekki við neinum húrrahrópum kynbræðra sinna yfir tillögunni og enda þótt sumir hafi hneykslast reyndist enginn jafn dyggur karlahyggjunni og greinarhöfundur Sögu sem steðjar hundrað árum síðar fram með fræðilegu ofstæki og alhæfingum og með nasistastimpilinn sinn á lofti, enda hugmyndin enn jafn róttæk og hún var.
„Eg hefi haldið, að fleiri kynnu að vera jafn ófróðir og ég“, heldur Guðmundur áfram í kaflanum sem greinarhöfundi þykir við hæfi að sleppa. Og framhaldið er upptalning á getnaðarvörnum fyrir konur.
„P e s s a r i u m o c c l u s i v u m“, segir Guðmundur — hettan. Nú sparar greinarhöfundur ekki fabúleringar um latínuslettur menntamanna sem séu til þess eins að vera alþýðunni sem óskiljanlegastir, einkamál lækna til að halda alþýðunni í fáfræði. Það merkir þá að hann hefur ekki haft pata af orðabók, merkri tilraun Guðmundar til að íslenska læknisfræðiheiti og haga orðasmíðinni þannig að íslenskur almenningur gæti að minnsta kosti getið sér til um merkinguna. Grunnurinn að íslenskun læknisfræðiheita. Þar fellur sú fabúlasjón greinarhöfundar.
Og kannski merkilegast af öllu: Þveröfugt við innihald og kjarna greinarinnar leiðir óstýfð tilvitnunin helbrigða skynsemi beint til þeirrar ályktunar að fyrsta manneskjan sem ráðleggur konum um hvaða getnaðarvörn megi nota, án þess að karlar viti, sé Guðmundur Hannesson, ekkert af þeim taflmönnum sem greinarhöfundur teflir fram á taflborði sínu og telur hafa þurft að berjast gegn ofurefli „nasistans“ Guðmundar til að ná þessu framfaraskrefi í gegn.
Því þessu hér sleppir greinarhöfundur einnig í handvalinu:
„Það eru þessi occlusiv pessaria, sem mest eru nú notuð og þykja bæði þægilegust og vissust. Karlmenn þurfa ekkert að vita af þeim og færa má þau inn all-löngu ante actum.“
Þar höfum við það. Og var það nasisti með Þýskalandstengingar sem þetta vann? Auðvitað ekki. Greinarhöfundur hefði svo sem getað komist að hinu sanna um það efni og sloppið undan því að fara með staðlausa stafi með því að fara á Þjóðarbókhlöðuna og lesa svolítið í bréfasafni Guðmundar sem þar er öllum opið. Karlremban sjálf sem greinarhöfundur útmálar var í mestum tengslum við Dani, Norðmenn, Breta og Bandaríkjamenn og átti sér fjárhagslegan bakhjarl og samverkamann í konu sinni og lét sér standa slétt á sama þótt hinir forpokuðu hefðu eitthvað við það að athuga.
Óvart hefði greinarhöfundur í leiðinni komist að því að Guðmundur var maðurinn á bakvið Stóru-bombu, atrennu lækna gegn Jónasi frá Hriflu, þeir hittust allir á Hverfisgötu 12, á heimili Guðmundar, áður en einn var gerður út og sendur á fund Jónasar, svo eftirmál eru kunn. Það er óvíst að þar hafi tekist á margir góðir og einn illur, rétt og rangt, og áhöld um hvort uppátækið var í samræmi við gott læknasiðferði, að greina sjúkling geðveilan án nokkurrar skoðunar. Sannarlega hefur Vilmundur Jónsson ekki verið uppnuminn, hann var talinn mikill aðdáandi Jónasar. Það vill gleymast að um langt skeið var „sósíalismi“ orðið sem kom fyrir í annarri hverri málsgrein sem Jónas sendi frá sér.
Það kemur skýrt fram í einkabréfum Guðmundar að hann hefur fullkomna óbeit á nasisma þegar stefnan tekur að rísa. Morðæði þeirra var vitað, í það minnsta fór það ekki framhjá Guðmundi sem víða leitaði fanga og las úr ýmsum áttum, og á gyðingamorðunum hafði hann andstyggð eins og gefur að skilja. Hvaðan Þorsteinn hefur þá hugmynd að Guðmundur hafi einkum leitað innblásturs til Þýskalands er á huldu en hitt er víst að það er rangt. Það vita þeir betur sem hafa fjallað um þátt hans í íslenskum bæjarskipulagsmálum, sem ekki er að sjá að greinarhöfundur hafi heyrt getið um.
Einhver versta staðreyndavillan í greininni í Sögu er ágiskun greinarhöfundar um að Vilmundur landlæknir hafi talað til höfuðs Guðmundi Hannessyni, án þess að nefna hann á nafn, í greinargerð sinni með frumvarpi um ófrjósemisaðgerðir. Greinarhöfundur segir:
Vilmundur skrifaði mjög ítarlega greinargerð með því sem var án efa víðtækasta umfjöllun um mannkynbætur sem hafði komið út á Íslandi. Greinargerðina gaf Vilmundur svo út á bók til að hún yrði aðgengileg almenningi. Án þess að nefna hann á nafn mótmælti Vilmundur þar fullum hálsi skrifum Guðmundar Hannessonar um mannkynbætur og kynþáttavísindi. Frumvarp Vilmundar átti „ekki rót sína að rekja til neinna draumóra um víðtækar „kynbætur“ þjóðarinnar og sízt á grundvelli hinna óvísindalegu kenninga eftir því, hver kynflokka einkenni það kann að bera.“
Það er enginn furða að greinarhöfundur geti engra heimilda fyrir kenningu sinni því þær eru engar. Ágiskunin er röng, eins og fara gerir um slíkar, og ærlegast væri að nefna þær það sem þær eru, ágiskanir. Raunar ól enginn fræðimaður með sér draumóra um „hreinan kynstofn“, ekki Guðmundur Finnbogason og alls ekki Guðmundur Hannesson, þeim mun fráleitari er ágiskun greinarhöfundar. Enda stendur skýrum stöfum í riti Jóns Aðils um sögu Íslands upp úr aldamótunum 1900 að Íslendingar hafi orðið til við blöndun Norðmanna og Kelta í Suðureyjum, en fyrsti kaflinn snýst alfarið um þá fjölmenningarhyggju. Margur hefur horn í síðu bókarinnar, og það má auðvitað, en þeir sem þó hafa lesið hana geta ekki leitt hjá sér kynblöndunina sem Aðils telur deiglu íslenskrar menningar, þótt fólk geti eftir sem áður hangið eins og hundur á roði á því að álykta að meinlaus ættjarðarást bókarinnar á smáþjóð sé þjóðarbelgingur á pari við nýlendustefnuríki og það helst rasískur. Það gerist svo reglulega að einhver teflir því fram sem splunkunýrri uppgötvun að Íslendingar eigi keltneskar rætur eins og enginn hafi hóstað þeirri augljósu staðreynd upp úr sér áður.
Unnur Birna tekur sama dæmi og greinarhöfundur í bók sinni um mannkynbætur og ályktar, réttilega og varfærnislega, að „frumvarp landlæknis hafi verið lagt fram á tímum norræns rasisma, nasisma í Þýskalandi og fylgis við nasisma á Norðurlöndum, þ.a.m. á Íslandi“ og megi því álykta að Vilmundur hafi viljað fyrirbyggja með athugasemd sinni að frumvarpið væri lesið sem stuðningur við slíkar hugmyndir. Hún opnar fyrir möguleikann fyrir að skotið sé á lækna með því að vísa í greinarkorn í Læknablaðinu árið 1935, sem Vilmundur var ósáttur við. Þá ritstýrði Guðmundur blaðinu ekki og útilokað að hann hafi skrifað greinina, þar sem vitnað er í þýsk skrif um Grágás. Unnur reynist ekki búin sömu mögnuðu skyggnigáfu og Þorstenn Vilhjálmsson að geta giskað með kennimannsvaldslegri vissu á við hvern sé átt og sett fram eins og steinsteypta og járnbenta fræðilega staðreynd. Að vísu er rétt að Vilmundur og Guðmundur áttu í nokkrum skærum á þessu tímabili en um allt annað og óskylt efni, Vilmundur vildi meina að honum auðnaðist aðeins að lækna einn af hverjum tíu sjúklingum sem til hans leituðu, „en það ber auðvitað að skilja þannig, að hann gangi af hinum dauðum“, hnýtti Spegillinn við. Málið snýst um tréfætur, gervitennur og gerviaugu, sem Guðmundur hefur trú á og gengur ekki af jafn mörgum dauðum og Vilmundur, svo notað sé orðfæri Spegilsins.
Þótt það henti greinarhöfundi vel að giska svona vita heimildalaust út í bláinn og hafa enga stoð undir aðra en, tja, hvað skal segja? — Vísindi? — sér hver það í hendi sér með lágmarksþekkingu á sögu nasismans á Íslandi að ágiskunin er röng. Það þarf ekki að lesa annað en bók Hrafns og Illuga Jökulssona um nasisma á Íslandi til að sjá að skotið er á íslenska nasista og þá líklega Eið S. Kvaran. Eiður var eini menntamaðurinn meðal íslenskra nasista sem samanstóðu upp til hópa af strákum sem höfðu ekki aldur til að kjósa en efndu til götuslagsmála við kommúnista á sama aldri. Eiður var menntaður í Þýskalandi og kunni glögg skil á mannkynbótum en sagði fljótlega skilið við hinn nýja nasistaflokk. Greinarhöfundur veit vel að Eiður var til og nefnir hann víða en hefur valið annan skotspón í andstæðupar sitt. Og að vísu dugir Vilmundi það skammt að skjóta til öryggis á Eið S. Kvaran, frumvarp hans er ekki þar fyrir minna barn síns tíma, hversu hallur undir sósíalisma sem Vilmundur var. Titillinn segir sína sögu um orðfæri: Afkynjanir og vananir: greinargerð fyrir frumvarpi til laga um að heimila í viðeigandi tilfellum aðgerðir á fólki, er koma í veg fyrir, að það auki kyn sitt. Og það tengist ekki einu sinni stríðinu né nasismanun því hvort tveggja var fyrir margt löngu að baki þegar lagt var fyrir þingið Frumvarp um fávitahæli ríkisins og illgerlegt að seilast til sensjónalískra hugrenningatengsla til að útskýra hvers vegna því hæli var komið á fót.
***
Anakrónísk söguskoðun er annað og meira en veiðar á gengnum villutrúarmönnum, anakrónismi er ekki bara að færa gildismat samtíma síns gagnrýnislaust á liðna tíð og sleppa þannig við að reyna að skilja söguna, skilja ólík tímabil, setja sig almennilega inn í þekkingargrundvöll þeirra og hugmyndaheim; sá sem horfir um öxl svo anakróníst á seinni hemstyrjöldina, nasismann og aðdraganda hans, tekur meðvitað eða ómeðvitað undir áróður þeirra sem vilja halda því á lofti að nasisminn sé einstakur, hann sé eiginlega innan sviga í mannkynssögunni og hugmyndalegur grundvöllur hans fordæmalaus og ólíkur sögulegum viðburðum yfirleitt, ekki síst ólíkur okkur hér í samtímanum sem stöðugt fleygir fram og handveljum okkur söguna og ekki endilega út frá því sem sannast reynist. Hvert fór eiginlega mannkynbótastefnan? Gufaði hún bara upp í brennisteinsfnyk forfeðranna og er hvergi að sjá í umhverfinu þótt við blökum vængjum og pússum geislabauga og svipumst sem vandlegast um? Ég veit ekki hvaða ástæðu fólk telur vera fyrir því að á Íslandi er tíðni Downs-syndróms miklu minni en í öllum öðrum löndum. Er það bara hending? Siðferðislegar spurningar sem tengjast hnakkaþykktarmælingum eru aldrei lagðar fyrir verðandi foreldra heldur er þeim einfaldlega sagt að flestir kjósi þetta, talan er í grennd við 100%. Ef í ljós kemur Down-syndróm stendur fólk frammi fyrir valinu í fyrsta sinn og fremur en að veita fólki möguleika á að hugsa sjálfstætt og siðferðislega er að sjá sem heilbrigðiskerfið leitist við að hugsa fyrir fólk. Dvergar hafa ekki sést um langt árabil á Íslandi. Af hverju ætli það sé? Og þegar kemur að tæknigeiranum blasir við að framsæknustu fyrirtæki landsins sjá fyrir sér að það væri hægt að bæta latínukunnáttu við þekkingu manneskju með því einu að græða svolítinn minniskubb í heilann. Er betra að kalla það eitthvað annað en mannkynbætur? Og væri það endilega slæmt að læra latínu svo auðveldlega? Gervilimir eru sannarlega af sama meiði og mannkynbætur og hafa ekki sætt mikilli gagnrýni sem slíkir, það blasa við kostir og gallar og efasemdir hvarvetna. Kom einhverjum á óvart að lesa þessa fregn hér nú nýlega? Ekki mér. Þarna getur að líta Ólympusartindinn sem þeir standa grunlausir á sem beina vísifingrinum sem sjálfsgagnrýnislaust eitthvert annað. Mér finnst það ljótt og hreint ekki til margs um dyggðsemi viðkomandi eða krítíska hugsun. Er rétt að taka prófið sem segir til um hversu lengi er líklegt að maður lifi og úr hverju maður gæti, genetískt séð, farið? Er það einföld spurning?
Var Guðmundur Hannesson nasisti og verðskuldar hann ámóta útreið og hann fær hjá greinarhöfundi ritrýndrar greinar í tímariti sem sagnfræðingar nota til að spjalla sín á milli og ætla má að fólk taki einna mest mark á um söguleg efni? Onei. Á greininni er sleifarlag, svo ekki sé notað sterkara orð.
(HS er barnabarnabarn GH og sendi nýverið frá sér skáldsöguna Millibilsmann þar sem GH kemur við sögu).