Sjálfs fjötrar eru sterkastir fjötra, eins og kunnugt er. Sá sem fjötrar sjálfan sig nógu vandlega verður aldrei frjáls manneskja. Hann verður jafnvel ófrjálsari en þeir sem eru fjötraðir annarra manna fjötrum.

Kýníkerarnir fornu hafa … ekki skilist vel undanfarnar aldir, ekki síðan á endurreisnartímanum, enda er kýníker (það merkir hundingi) skammaryrði á flestum vestrænum tungumálum í dag. Þó ekki jafnt, kýníker er miklu meira skammaryrði á spænsku en ensku, á síðarnefnda tungumálinu getur það nánast merkt að viðkomandi sé svolítið kaldhæðinn, ekki meira. Enda er kaldhæðni eina íslenska orðið sem hægt er að nota um ástandið og það tengist rót orðsins kýník, can, hundur, ekki neitt, en þó er hægt að nota eitthvert annað orð, svo sem forhertur eða blygðunarlaus. Ekkert af þessum orðum miðlar stefnu kýníkeranna fornu, en þeir voru forverar Stóuspekinganna og trúðu fyrst og síðast á dyggðir og sjálfstjórn, sannleikann, og afneitun veraldlegra gæða en viðurkenningu raunverulegra innri gæða, þeir höfðu tilhneigingu til að vera asketískir, sem ég veit ekki hvernig á að þýða öðruvísi en með: aðhyllast meinlætalifnað. Munklífi. Og þó, ekki munklífi, kristnin var ekki komin til sögunnar, en asketík Díógenesar, sem bjó í tómri tunnu, hafði áhrif á Stóuspekina síðar og svo kristnina.

Kýníkerar aðhylltust líka málfrelsi. Það merkir ekki það sama og stjórnarskrárbundið tjáningarfrelsi Íslands heldur talsvert meira. Það merkir, getum við sagt, til að mynda frelsi til að segja eitthvað sem við vitum að gengur beint gegn hagsmunum okkar í samfélaginu. Af hverju ættu kýníkerar að vilja það? Af sannleiksþorsta og vegna þess að allt sem ekki tengist annað hvort dyggðum eða illsku skipti ekki máli í þeirra huga. Gagnvart öllu prjáli, siðvenjum og óskráðum reglum aðhylltust þeir apatíu, eða tómlæti. Það er engin sérstök ástæða til að bera virðingu fyrir Alexander mikla ef það tengist ekki dyggðum eða mannvonsku. Staða konungsins í samfélaginu per se segir ekki neitt. Ástæðan fyrir gríðarlegri aðdáun kýníkera á Herkúles voru manndyggðir hans og dáðir í þágu hins góða og gegn hinu illa. Ekki staða hans sem hetju. Þetta sýndi Díógenes þegar Alexander gaf sig á tal við hann þar sem hann sat á götunni og bauðst til að uppfylla hvaða ósk sem hann bæri í brjósti. Díógenes bað Alexander að færa sig því hann skyggði á sólina.

Hvert stefni ég aftur með þessu? Tjáningarfrelsi kýníkera, hinna misskildu mannvina, gengur út á að þeir vilja öðlast frelsi til að segja sannleikann án þess að skeyta nokkru um afleiðingarnar fyrir þá sjálfa. Þeir virða ekki vinsældir áhrifavaldanna eða kennivald spekinganna því þeir hafa engan áhuga á veraldlegri velgengni, upphefð eða frama (frægð Díógenesar var óviljaverk), heldur virða þeir aðeins dyggðina, sannleikann, óbeitina á lyginni og hégómanum, aðeins hið auðuga innra líf, þroskann, sjálfsþekkinguna. Þeir eru ekki kenndir við hunda fyrir ekki neitt, þeir vilja lifa eins og hundar. Ef brot á óskráðri reglu er í takti við frelsi þeirra og hagfellt frelsi náungans, fremja þeir það. Svo sem kynlíf á almannafæri. Að vísu var það aðeins í orði en ekki á borði, enginn þeirra lét verða af því, enda er frelsið undan þránni eitt hið mikilvægasta í þeirra hugmyndum, þar á meðal líkamlegum þrám. Þeir vilja ekki vera þrælar þráa sinna, ekki hugsa stöðugt: Ó, bara ef ég hefði eitthvað sem ég hef ekki, heldur vera fullsáttir við það sem þeir hafa og helst vilja þeir hafa og eiga sem minnst. Kufl, sandalar, tréstafur, hinn einfaldasti matur sem hægt er að hugsa sér. Þeir voru sakaðir um að lifa á betli og nærast þannig á auðæfum hinna ríku sem þeir fyrirlitu, en í raun fyrirlitu þeir ekki hina ríku heldur vorkenndu þeim, vorkenndu fyrir að hafa eytt lífi sínu í að eignast hluti sem skipta engu máli.

Blygðunarsemi er dyggð, skyldi maður ætla, en ekki samkvæmt kýníkerunum. Því fleira sem fyllir þig blygðunarsemi, því meiri er sektarkenndin og vanlíðanin sem maður þarf að burðast með í lífinu. Blygðunarsemi veldur oft dómhörku í garð náungans sem við fordæmum til að vernda eigin blygðunarsemi sem þannig er orðin að hræsni. Við verðum umvöndunarsöm. Breytum við einhverjum til hins betra með vandlætingu okkar? Það er vafasamt. Sennilega fyllist hinn sami sem fyrir verður gremju og þvermóðsku, ef hann er illmenni fýkur í hann hefndarhugur og heift. Það eina sem við gerum með blygðunarseminni er að vefja okkur sjálf fjötrum, fara sífellt fleiri hringi með hlekkina um sál okkar svo þeir læsast sífellt betur og við endum hneppt í þrældóm eigin blygðunarsemi.

Nákvæmlega þess vegna getur stundum verið göfugt að ganga fram af almennu velsæmi í mannlegu samfélagi, sem getur tekið mið af hinu og þessu, dyntum og tísku, og verið út í hött ef því er að skipta og tekur í öllu falli stöðugt breytingum.

Að ögra blygðunarsemi einhvers er í augum kýníkera góðverk, frelsandi athöfn fyrir náungann, hvað sem hún kostar mann sjálfan. Og maður er ekki frjáls ef það má ekki kosta mann neitt að segja sannleikann. Náunginn er ekki frjáls undan eigin hlekkjum ef hann hefur engan vilja til að losa sjálfan sig úr viðjum eigin blygðunarsemi.

Góður orðstír er slæmur. Betra er að geta sér hann vafasaman öllum. Það sem fólk kallar ósigur er hinn sannkallaði sigur.